این مقاله خیلی عصبی است! - دور زمین

این مقاله خیلی عصبی است!

نویسنده:دکتر مهدی تیموری

آنچه باید درباره اعصاب بدن بدانید

دستگاه عصبی با همراهی دستگاه غدد درون ریز، بیشتر وظایف کنترلی بدن را بر عهده دارد. دستگاه عصبی، فعالیت های سریع بدن (مثل انقباضات عضلانی، وقایع احشایی و میزان ترشح برخی از غدد درون ریز) را کنترل می کند و به واقع، میلیون ها ذره اطلاعاتی را از اعضای حسی مختلف دریافت می کند و با درنظر گرفتن مجموعه آنها، پاسخی را که بدن باید بدهد، مشخص می کند. دستگاه عصبی شامل دو بخش مرکزی و محیطی است که بخش محیطی، خود به دو بخش گانگلیون ها و اعصاب محیطی تقسیم می گردد؛ و اما بعد:

دستگاه اعصاب مرکزی

دستگاه اعصاب مرکزی، قسمتی از دستگاه عصبی است که در درون محفظه ای استخوانی (استخوان جمجمه و ستون مهره ها) قرار گرفته و شامل مغز و نخاع است. از نظر ساختمانی، در سیستم اعصاب مرکزی، دو قسمت به نام های ماده سفید و ماده خاکستری قابل تشخیص است. ماده سفید، حاوی رشته های عصبی و سلول های گلیال است. عمده رشته های ماده سفید از نوع میلین دار هستند و دلیل سفید دیده شدن آن هم همین امر است. و ماده خاکستری، بخشی است که حاوی جسم سلولی نورون ها و سلول های گلیال است. نورون های سیستم اعصاب مرکزی از نظر شکل، میزان تعداد و طول زوایدشان بسیار متنوع اند. دستگاه اعصاب مرکزی شامل قسمت های زیر است.

دستگاه عصبی اتونوم یا خودمختار

آن دسته از نورون های حرکتی که فعالیت عضلات صاف، ترشح غدد، ریتم قلب و در مجموع فعالیت ارگان های احشایی را تنظیم می نمایند تحت نام سیستم عصبی اتونوم شناخته می شوند. دستگاه عصبی اتونوم از تعداد زیادی گانگلیون اتونوم و دو نورون حرکتی در هر زنجیره به نام نورون های پیش گانگلیونی و پس گانگلیونی تشکیل شده است. نورون های پیش گانگلیونی، نورون هایی هستند که جسم سلولی آنها در سیستم عصبی مرکزی قرار گرفته و آکسون آنها برای سیناپس با نورون بعدی تا گانگلیون امتداد یافته است.

نورون های پس گانگلیونی، نورون هایی هستند که جسم سلولی آنها در گانگلیون واقع شده و آکسون آنها تا ارگان عامل، امتداد یافته و پایانه عصبی را تشکیل داده است. دو نورون پیش گانگلیونی و پس گانگلیونی در محل گانگلیون با یکدیگر سیناپس می یابند.

اعصاب سمپاتیک

از آنجایی که اعصاب سمپاتیک در ناحیه سینه ای - کمری از نخاع خارج می شوند، به بخش سینه ای - کمری هم موسوم هستند. در اعصاب سمپاتیک ناقل مترشحه از رشته پیش گانگلیونی، استیل کولین و از رشته های پس گانگلیونی، نوراپی نفرین است (ماده ای که از بخش مرکزی غدد فوق کلیوی هم ترشح می گردد) و به همین دلیل اعصاب سمپاتیک را اعصاب آدرنرژیک هم می نامند.

اعصاب پارا سمپاتیک

در اعصاب پارا سمپاتیک بر خلاف اعصاب سمپاتیک رشته پیش گانگلیونی بسیار بلند و رشته پس گانگلیونی کوتاه است. از آنجا که اعصاب پارا سمپاتیک در ناحیه جمجمه ای خاجی از نخاع خارج می شوند، به بخش جمجمه ای خاجی موسوم هستند. در اعصاب پارا سمپاتیک ناقل مترشحه از رشته های پیش گانگلیونی و پس گانگلیونی، استیل کولین است و به همین دلیل اعصاب پارنامپاتیک را اعصاب کولینرژیک هم می نامند.

اعصاب حسی و حرکتی

آن دسته ای که عضلات مخطط را عصب ذهنی می نمایند و عمل آنها ارادی است، اعصاب حرکتی سوماتیک نامیده می شوند و دسته ای که عضلات صاف جدار احشا و سلول های مترشحه را عصب دهی می کند، اعصاب حرکتی احشایی یا غیر ارادی نامیده می شوند. به این دسته، دستگاه عصبی اتونوم یا خودمختار هم گفته می گردد.

اعصاب حسی که تحریکات دریافتی از پوست را به سیستم عصبی مرکزی منتقل می کند، اعصاب حسی سوماتیک نامیده می شوند در مقایسه با اعصاب حسی سوماتیک، آن دسته از اعصاب حسی که تحریکات دریافتی از ارگان های احشایی را به سیستم عصبی مرکزی منتقل می نمایند، اعصاب حسی احشایی نامیده می شوند. در حالت کلی، اعصاب حسی، پیام ها را به مراکز عصبی برده و اعصاب حرکتی از مراکز عصبی می آورند.

تکامل دستگاه عصبی مرکزی

دستگاه عصبی اولیه در اواسط هفته سوم بارداری، به صورت صفحه عصبی نمایان می گردد. بعد، این صفحه عصبی، چین خورده و در وسط به هم رسیده و جوش می خورند و به لوله عصبی تبدیل می گردد. انتهای سری این لوله، به مغز تبدیل می گردد و انتهای دمی آن، به نخاع و قسمت های مختلف آن.

تخلیه نور آدرنرژیک

بخش نور آدرنرژیک در حالات فوریتی به صورت یک مجموعه واحد تخلیه می گردد. اثرات این تخلیه ارزش قابل ملاحظه ای از نظر آماده کردن فرد برای مقابله با فوریت ها دارند. به نام مثال، تخلیه نور آدرنرژیک تطابق را در چشم ها شل کرده و مردمک ها را گشاد می کند (به منظور ورود نوربیشتر به چشم ها)، ضربان قلب را تند کرده و فشارخون را بالا می برد و رگ های خونی پوست را تنگ می کند (که خون ریزی از زخم ها را محدود سازد). تخلیه سمپاتیک باعث تقویت هوشیاری می گردد و غلظت گلوکز و اسیدهای چرب آزاد خون را افزایش می دهد (به منظور تامین انرژی بیشتر)، بنابراین تخلیه سیستم عصبی سمپاتیک بر اثر فوریت ها، بدن را آماده ستیز یا گریز می کند.

تخلیه سمپاتیک در انسان روزه دار کاهش می یابد و هنگامی که انسان روزه دار مجدداً تغذیه می کند، افزایش می یابد. این تغییرات می توانند کاهش فشار خون وفعالیت متابولیک ناشی از روزه داری و تغییرات مخالف ناشی از غذا خوردن را توجیه نمایند.

راه های نخاع

راه های بالا رو و پایین رو نخاع یعنی راه های که پیام های حسی را به مغز یا پیام های حرکتی را به عضلات بدن می برند به صورت گروه های تارهای عصبی جداگانه در کنار هم در طول نخاع قرار دارند و هر کدام بخشی از بافت نخاع را تشکیل می دهند. به نام مثال، هر یک از راه های حسی مربوط به لامسه، گرما، سرما، درد و راه های حرکتی بخش مشخصی از ماده سفید نخاع را اشغال کرده اند.

اعصاب نخاعی

در انسان 21 جفت عصب نخاعی وجود دارد. اعصاب نخاعی به ترتیب از گردن تا کمر قرار دارند و هر یک از آنها به قسمت خاصی از بدن مربوطند. این اعصاب به ترتیب شامل 8 زوج گردنی، 12 زوج کمری، 5 زوج خاجی و 1 زوج دنبالچه ای است. هر عصب نخاعی پس از آن که از نخاع خارج شد به انشعاباتی تقسیم می گردد و هر شاخه از آن به بخشی از بدن منتهی می گردد.اعصاب کمری و خاجی و دنبالچه ای تقریباً به صورت عمودی از نخاع بیرون می آیند و یک دسته تار عصبی به نام دم اسب به وجود می آورند. ریشه های خلفی نخاع از تارهای عصبی حسی و ریشه های قدامی آن از تارهای عصبی حرکتی تشکیل شده است و قطع شدن آنها به ترتیب باعث ایجاد بی حسی یا فلج در اندام های وابسته می گردد.

تارهای عصبی یا آکسون ها

تارهای عصبی در مهره داران به دو نوع قطور (1 تا25 میکرون) ونازک (کمتر از 1 میکرون)تقسیم می شوند. تارهای قطور به یک یا چند غلاف مجهزند. معمولاً سلول های شوان تمام آکسون های محیطی را می پوشانند.این سلول ها اغلب با یک نظم خاصی همانند شیرینی رولت در اطراف آکسون ها پیچیده شده اند. علاوه برغلاف شوان ممکن است آکسون ها دارای پوششی از لایه میلین باشند. وجود یا نبود لایه میلین را می توان معیاری برای تقسیم بندی تارهای عصبی در نظر گرفت. میلین عمدتاً از چربی تشکیل شده، منعکس نماینده نور و سفید رنگ است.

میزان قطر آکسون ها

قطر آکسون ها از لحاظ مشخص سرعت انتقال جریان عصبی بسیار مهم هستند. در سیستم عصبی باید پاره ای از سیگنال ها به سرعت به مراکز منتقل گردند و در برخی حالات نیازی به تسریع انتقال جریان عصبی وجود ندارد. حداکثر سرعت جریان عصبی 120 متر بر ثانیه و حداقل 0/5 متر بر ثانیه می رسد. برای مشخص رابطه بین سرعت جریان و قطر آکسون ها از نوعی تقسیم بندی تارهای عصبی به گروه C و A استفاده می نمایند.

گانگلیون ها

در راستا هر یک از ریشه های خلفی در نزدیکی نخاع یک برجستگی به نام عقده نخاعی وجود دارد. نخاع در دو ناحیه از طول خود قطر بیشتری دارد. یکی در ناحیه گردن که از چهارمین مهره گردن تا اولین مهره پشتی است و برجستی گردنی خوانده می گردد و اعصابی که به گردن و دستها می فرایند از آن ریشه می گیرند. دیگری در ناحیه کمر که از دهمین مهره پشتی تا اولین مهره کمری ادامه می یابد و برجستگی کمر نام دارد و اعصاب پاها از آن ریشه می گیرند.

اطلاعات اولیه

بافت عصبی کل سیستم عصبی بدن را شامل می گردد که از سلول های عصبی یا نورون و سلول های پشتیبان به نام سلول های گلیال یا نوروگلی تشکیل شده است. نورون واحد ساختمانی و عملکردی دستگاه عصبی است که در مرحله جنینی از سلولهای پوشاننده لوله عصبی منشا می گیرد. ویژگی های اصلی نورون ها تحریک پذیری و تولید تکانه ها یا ایمپالس های عصبی و انتقال این تکانه است.هرنورون از جسم سلولی و دو نوع زایده به نام های دندریت و آکسون تشکیل شده است. جسم سلولی، حجیم ترین قسمت سلول و حاوی هسته و عمده اجزای سلول عصبی است. دندریت ها به صورت زوایدی کوتاه و بلند، منشعب و متعدد دیده می شوند گیرنده تحریکات هستند. محل تماس سلول های عصبی با یکدیگر و یا با سلول های سایر بافت ها جهت انتقال تحریکات،اصطلاحاً سیناپس نامیده می گردد.

خواص نورون

نورون ها با داشتن ساختار ویژه برای کاری که انجام می دهند سازگاری حاصل کرده اند.تحریک پذیری، هدایت پیام عصبی و انتقال پیام عصبی سه ویژگی عمده نورون ها هستند.

تقسیم بندی نورون ها

نورون ها را برحسب اینکه پیام عصبی را در چه جهتی هدایت نمایند به دو گروه نورون های حسی و نورون های حرکتی تقسیم می نمایند. نورون های حسی دندریت بلند و آکسون کوتاه دارند و پیام های عصبی را از گیرنده های حسی به سمت مراکز عصبی هدایت می نمایند و نورون های حرکتی آکسون بلند و دندریت کوتاه دارند و پیام ها را به اندام های واکنش مانند ماهیچه ها و غده ها می رسانند.

عقده عصبی

یک عقده عصبی دارای تعداد زیادی نورون است که درون کپسولی از بافت پیوند قرار گرفته اند. تعداد این نورون ها ممکن است به 50000عدد برسد، در نتیجه میزان عقده ها فرق دارد هر نورون عقده یک سلول گانگلیون خوانده می گردد.

گره های رانویه

میلین در فواصل منظم 0/5 تا 0/1 میلی متر قطع می گردد و بریدگی هایی موسوم به گره های رانویه را ایجاد می کند. سلول های شوان که سازنده میلین محسوب می شوند، روی میلین قرار می گیرند.

نقش سلول های شوان

سلول های شوان در ترمیم آکسون های قطع شده نقش مهمی را به عهده دارند. هم چنین به هنگام بروز جراحات و آسیب بافتی با عمل فاگوسیتوز (بیگانه خواری) به پاکسازی بافت عصبی می پردازند. عمل سلول های شوان در داخل سیستم عصبی مرکزی به عهده سلول های گلیال دیگری به نام الیگودندروسیت است.

منبع:روزنامه سلامت شماره 230

/خ

منبع: راسخون