بوروکراسی چگونه منجر به فساد می گردد؟ - دور زمین

دکتر روح الله اسلامی در گفت وگو با خبرنگاران در خصوص تاریخچه و اصول بوروکراسی اظهار کرد: در دوران گذشته تمام مناصب و قدرت های اداری بر اساس روابط قوم و خویشی تقسیم می شد، به طوری که روابط استبدادی حاکم بود، اما از قرن 16 به بعد هر کشوری که قصد گذار از شیوه های سنتی به شیوه های مدرن را داشت، باید به سمت فرهنگ و شکل های بوروکراتیک حرکت می کرد که مارکس وبر این را یک نوع عقلانیت می داند.

وی در خصوص اصول بوروکراسی اضافه نمود: در جامعه بوروکراسی باید نهادها و سازمان های تخصصی برای هرکاری وجود داشته باشد، نهادها باید سلسله مراتب داشته باشند، در این نهادها فرد اهمیتی ندارد و مبتنی بر نقش هستند، بنابراین مارکس وبر معتقد بود اگر می خواهیم جلوی فساد را بگیریم و حکومتی کارآمد داشته باشیم هیچ راهی به جز بروکراتیک کردن کشور و حکومت نداریم.

اسلامی در خصوص بوروکراسی در کشورهای دنیا سوم اظهار کرد: بوروکراسی در شکل ظاهری آن همواره وجود داشته اما آن را به صورت مدرن در کشورهای دنیا سوم نداریم، یعنی ساز وکارهای اداری مثل وزارتخانه ها، دیوان های عالی و سفارتخانه ها وجود داشته ولی در دوران گذشته این نهاد ها شخص محور و استبدادی بوده است.

وی ادامه داد: مشکل کشورهای دنیا سوم این است که هنوز وارد بوروکراسی مدرن نشده اند، به طوری که اگر در اروپا بوروکراسی مدرن 400 سال است که آغاز شده در ایران حدود 100 سال است که نهادهای مدرنی مثل قوای مختلف، ارتش و شیوه های مدرن کشورداری را تجربه می کنیم.

عضو هیات علمی علوم سیاسی دانشگاه فردوسی مشهد در ارتباط با انحراف نظام ایران از بوروکراسی گفت: یکی از اصول اولیه بوروکراسی تخصص است؛ یعنی هر کسی در هر نهاد دولتی که وجود دارد باید به وسیله آزمون استخدامی جذب گردد در واقع فقط شایستگان باید وارد سیستم اداری شوند که این مورد به دلایل مختلف در کشور های دنیا سوم از جمله ایران رعایت نمی گردد، بنابراین این مورد می تواند دموکراسی را از کار بیاندازد. مورد دوم روحیه استبدادی و فردگرایانه ای است که در کشورهای دنیا سوم وجود دارد یعنی افراد در سطوح بالا تا پایین اختیارات وسیعی دارند در حالی که این اختیارات باید در قالب برنامه بودجه و قوانین کشور تعریف گردد.

وی اضافه نمود: در بوروکراسی باید سلسله مراتب رعایت گردد و نهادها باید در یک راستا حرکت نمایند اما در بیشتر مواقع در کشورهای در حال توسعه این اتفاق نمی افتد؛ بنابراین می توان نتیجه گرفت کشورهای در حال توسعه مثل ایران فاصله زیادی با قواعد بوروکراتیک دارند، به طوری که فقط ظاهر و شکل بوروکراتیک را در کشورهای خود آورده اند اما وقتی قوانین استخدامی، شیوه های رفتار و فرهنگ های سازمانی را آنالیز می کنیم متوجه می شویم که روح دموکراسی حاکم بر کشور همان روح قدیمی و سنتی گذشته است.

اسلامی در پاسخ به این سوال که آیا بوروکراسی عاملی برای عدم توسعه مالی است، بیان کرد: بوروکراسی اگر قواعد و قوانین سلسله مراتبی ومنظم داشته باشد عاملی برای توسعه است اما چیزی که در حال حاضر داریم ناکارآمدی سیستم بوروکراسی در ایران است، به طوری که قواعد فردی و استبدادی برکشور حاکم است، بنابراین مشاهده می کنیم که موارد مربوط به توسعه در کشورمان اتفاق نمی افتد.

وی در ارتباط با راه چاره های مشکل بوروکراسی در ایران گفت: مردم به راحتی از شیوه های قدیم حکومت داری جدا نمی شوند و این فقط با زمان حل می گردد، البته می توان اقداماتی انجام داد که بوروکراسی در شکل صحیح آن پیاده گردد، یکی از راه چاره های آن این است که بوروکراسی فقط در امور مربوط به حاکمیتی مثل صلح، جنگ، سیاست خارجه و حفظ تمامیت ارزی باشد، ولی امور مربوط به شهروندان را به خودشان واگذارنمایند. راه چاره دیگر مسئله این است که بوروکراسی به شیوه های قدیمی دیگر نمی تواند کارا عمل کند بلکه باید به سمت دولت الکترونیک و خدمات مجازی به شهروندان حرکت کند.

وی در خصوص حوزه های دخالت بوروکراسی اظهار کرد: بوروکراسی در شکل گذشته خود بسیار گسترده بود اما در دوره جدید بحث بر سر این است که حوزه های بوروکراسی باید کاهش یابد و سیاست ها تا حد امکان تمرکززدا و با مداخله خود شهروندان حل گردد، زیرا در حال حاضر نهادهای دموکراتیک مثل شوراهای شهر و محلات بهتر می توانند به امور رسیدگی نمایند تا بوروکراسی های قدرتمندی که از بالا به پایین شکل می گیرد.

اسلامی در خصوص نقش بوروکراسی در ایجاد فساد گفت: در حقیقت بوروکراسی عاملی است که از بروز فساد جلوگیری کند اما اگر بوروکراسی بزرگ باشد چون تجمع قدرت، ثروت و اعتبار دارد می تواند فساد ایجاد کند، یعنی کسانی که در مرکز بوروکراتیک قرار دارند امکان اینکه از موقعیتشان سوء استفاده نمایند و به سمت فساد حرکت نمایند برایشان فراهم می گردد که با دو روش می توان جلوی این فساد را گرفت، یکی با شیوه های دموکراتیک مثل نشریات، مطبوعات،رسانه ها و فضای مردمی و شهروندی و یکی هم با دولت الکترونیک، در غیر اینصورت امکان فساد برای بوروکراسی فراهم است.