سقلمه و کاربردهای آن در بورس - دور زمین

به ویژه یوجین فاما (و همکار پژوهشی اش کنت فرنچ) و رابرت شیلر نشان دادند که بازارهای مالی از کارآیی واقعی طرح شده در نظریات کلاسیک فاصله دارند و بعضی بازده های اضافه تا سال های سال در بازارها باقی می ماند. مطالعات افرادی چون ورنون اسمیت نیز به پیدایش حوزه اقتصاد تجربی انجامید. طی سال ها و دهه های گذشته سایمون، کانمن، اسمیت، فاما و شیلر برنده جایزه نوبل اقتصاد شدند و توجه محافل علمی و آکادمیک به موضوع اقتصاد رفتاری افزایش یافت، اما در این میان پژوهش های بعضی دیگر از محققان معروف این حوزه متوجه بخش سیاستگذاری و کوشش برای بهبود شیوه تصمیم گیری افراد بوده است. ریچارد تیلر که خود از پژوهشگران بنامی بود که موضوع کارآیی بازارهای را مورد مطالعه قرار داده بود (و بعضی حتی مقاله 1985 او و دی بونت را از تاثیرگذارترین مقالات مالی رفتاری کلان می دانند) یکی از مهم ترین محققانی بود که توجه خود را بر این موضوع قرار داد که با این شناختی که از سوگیری های رفتاری انسان های عادی داریم، چگونه می توان بر شیوه تصمیم گیری انسان ها اثر گذاشت.

نظریه سقلمه که با مقاله ای عنوان پدرسالاری آزادی خواهانه (Libertarian Paternalism) معروفیت یافت و سپس با انتشار کتاب سقلمه (Nudge) عمومی شد - هم مقاله و هم کتاب با همکاری سانستین نوشته و به فارسی هم ترجمه شده است- به این موضوع می پردازد که چگونه می توان با معماری انتخاب، روی تصمیم گیری افراد تاثیر گذاشت و افراد را به سوی زندگی باکیفیت تری راهنمایی کرد. در حقیقت مطالعات اقتصاد و مالی رفتاری از آنالیز عقلانیت مالی و شناخت سوگیری های رفتاری شروع شد و به آنالیز آثار رفتارهای غیرعقلایی (در معنای مالی خود) در بازارهای مالی و نهایتا سیاستگذاری رسید. البته تفاوت هایی بین پدرسالاری آزادی خواهانه و سقلمه هست که از حوصله این یادداشت خارج است.

تا پیش از طرح موضوع معماری انتخاب، هرگاه سیاستگذار، بنگاه، یا فردی می خواست بر تصمیم افراد تاثیر بگذارد، چند روش روشن پیش رو داشت. ممنوعیت مصرف (مثلا درباره موادمخدر یا الکل) یا ارائه انگیزه های مالی (مثل تخفیف ها یا مالیات بستن) از جمله ساده ترین راه هایی بود که مورداستفاده قرار می گرفت تا مصرف نمایندگان را از مصرف چیزی بازدارند یا به مصرف چیزی تشویق نمایند. ایده تیلر و سانستین اما این بود که می توان با ایده هایی بدون اینکه چیزی را ممنوع کنیم یا انگیزه مالی محسوسی ایجاد کنیم، رفتار افراد را تغییر دهیم و مثلا آنها را به مصرف غذاهای سالم سوق دهیم یا مصرف برق را کاهش دهیم. از این سیاست ها به عنوان سقلمه یاد می گردد که بعضی از معروف ترین آنها ایجاد گزینه پیش فرض، ایجاد نقطه تصمیم و طراحی ترتیب گزینه ها است. نمونه های بسیاری از مثال های عملی سقلمه در کتاب تیلر و سانستین وجود دارد.

پس از معروفیت این نظریه بسیاری از سازمان های سیاستگذار و دولت ها واحدهایی راه اندازی کردند که هدف آنها طراحی سقلمه هایی بود که به افزایش عایدی و ثروت یا بهبود سلامت افراد یاری می کرد. دولت انگلیس از سال2010 تیم بینش رفتاری بریتانیا (BIT) یا همان واحد سقلمه را ایجاد کرد. در آمریکا هم از زمان باراک اوباما تیم دانش اجتماعی و رفتاری (SBST) در کاخ سفید شروع به کار کرد. واحدهای سقلمه در سایر کشورها نیز به سیاستگذار در جهت بهبود سیاست ها و تاثیرگذاری بر تصمیم گیری افراد جامعه در جهت افزایش مطلوبیت کل یاری می نمایند. اگرچه یکی از مثال های رایج در ادبیات سقلمه که در کتاب تیلر و سانستین هم به آن اشاره شده، کاربرد چند روش سقلمه برای افزایش مشارکت کارمندان در طرح های بازنشستگی است و بعلاوه مقالاتی هم درباره کاربرد سقلمه در حوزه بیمه سلامت نوشته شده است اما ردپای سقلمه - حداقل در مقالات- در بازار سهام کمرنگ است و این موضوع به تازگی مورد توجه نهادهای مالی و سیاستگذاران قرار گرفته است.

ابتدا باید بدانیم که چه کسانی می توانند از طراحی سقلمه استفاده نمایند. در بالاترین سطح دولت ها در کوشش هستند که از سقلمه در جهت بهبود کیفیت زندگی شهروندان استفاده نمایند. همان طور که اشاره شد سقلمه در مواردی مثل کاهش مصرف دخانیات، بهبود رژیم غذایی افراد، کاهش فرار مالیاتی، افزایش مشارکت در طرح های بازنشستگی و مواردی از این دست استفاده شده است. با این اوصاف می توان از تکنیک هایی چون روش های ارائه اطلاعات برای افزایش سواد مالی و مالی و بعلاوه افزایش درصد مشارکت غیرمستقیم سهامداران استفاده کرد. سازمان بورس و اوراق بهادار و ارکان بازار سرمایه نیز می توانند از تکنیک های سقلمه برای افزایش مشارکت سرمایه گذاران در بازار اولیه و ترویج سرمایه گذاری غیرمستقیم استفاده نمایند. بعلاوه می توان از این روش ها برای بهبود گزینه های انتخابی به وسیله سرمایه گذاران (مثلا انتخاب پیش فرض روش دریافت سود) بهره برد.

در مواجهه با نهادهای مالی هم سازمان بورس و اوراق بهادار می تواند برای ارائه اطلاعات مالی مفید و افزایش شفافیت از تکنیک های معماری انتخاب استفاده کند. در سطحی دیگر، نهادهای مالی می توانند با طراحی معماری انتخاب، ارائه اطلاعات برای محصولات پیچیده مالی و ایجاد گزینه های اتوماتیک محصولات خود را ترویج دهند و بعلاوه می توانند با طراحی بسته هایی، سرمایه گذاران را از ورود ناخواسته یا محاسبه نشده به فرصت های سرمایه گذاری با ریسک بالا دور نمایند و برای آنها نقطه تصمیم جدیدی ایجاد نمایند. هم اکنون نیز بعضی از نهادهای مالی خدمات دهنده در بازار سرمایه ایران از تکنیک های اولیه سقلمه (مثل ارائه اطلاعات و طراحی منوی سرمایه گذاری و یادآوری - ایجاد نقطه تصمیم) استفاده می نمایند تا مشتریان وفادارتری داشته باشند و پروفایل ریسک مناسبت تری برای مشتریان بزرگ خود ایجاد نمایند. بعضی از محصولات پیچیده مالی حاوی بده-بستانی از منافع کوتاه مدت و بلندمدت هستند. یکی از موضوعات طرح شده در تئوری های مالی رفتاری، تقابل ترجیحات کوتاه مدت و بلندمدت در تصمیم گیری ها است.

بعضی از این تقابل ها به وسیله طراحی یک سقلمه حل شده است. برای این نوع محصولات مالی نیز می توان از سقلمه سود جست. در خاتمه گفتنی است که موضوع سقلمه دارای چالش هایی نیز هست. از جمله مهم ترین چالش ها می توان به این سوال پرداخت که اساسا چه کسی اجازه دارد که با طراحی هوشمند روی تصمیمات افراد تاثیر بگذارد یا چه کسی نظارت خواهد نمود که سازمان ها از این روش ها در جهت سودآوری خود و به زیان بعضی دیگر از ذی نفعان اقدام نمی نمایند؟ این ها موضوعاتی است که البته در محافل علمی و اجرایی مورد آنالیز قرار گرفته و می گیرند و حاصل این مباحثات به توسعه این حوزه انجامیده است. شاید اکنون زمان آن است که سیاستگذار مالی در سطح کلان و نهاد سیاستگذار و ناظر بازار سرمایه به فکر تشکیل واحد سقلمه باشند.