راهنمای بازدید از شهر مردگان قاهره (القرافه) - دور زمین

اگر علاقمند به سفر با بهترین تور مصر هستید با ما همراه شوید، با مجری مستقیم تور مصر از قاهره، اهرام ثلاثه و ابولهول دیدن کنید و بهترین تجربه سفر را داشته باشید.

تاریخچه: از گورستان مقدس تا سکونتگاه

ریشه‌های شکل‌گیری: قبیله بنو قرافه و تقسیمات اولیه

ریشه‌های شکل‌گیری القرافه به دوران فتح اسلامی مصر در قرن هفتم میلادی بازمی‌گردد . پس از فتح مصر توسط عمرو بن عاص در سال 642 میلادی، به دستور خلیفه عمر بن خطاب، زمین‌های دامنه کوه مقطم در شرق فسطاط (اولین پایتخت اسلامی مصر) برای دفن مسلمانان اختصاص یافت . نام «القرافه» از قبیله «بنو قرافه»، شاخه‌ای از قبیله یمنی «المعافر» یا «بنی غافق»، گرفته شده است که در این ناحیه ساکن شدند . این منطقه به دلیل خاک خشک و مناسب برای حفظ اجساد انتخاب شد و قبیله بنو قرافه مسئولیت دفن مردگان را بر عهده گرفتند و با دفن اولین فرد از این قبیله، نام آن‌ها بر این مکان ماندگار شد .

با گسترش شهر و افزایش اهمیت گورستان، قرافه به دو بخش اصلی تقسیم شد :

• قرافه الکبری (قرافه بزرگ): این بخش قدیمی‌تر در شرق فسطاط و دامنه کوه مقطم قرار داشت و محل دفن شخصیت‌های صدر اسلام و امرای دولت‌های اولیه مانند طولونیان بود .
• قرافه الصغری (قرافه کوچک): این بخش در جنوب قرافه بزرگ و در مجاورت آرامگاه امام شافعی، یکی از چهار امام بزرگ فقه اهل سنت، شکل گرفت . به دلیل وجود مقبره امام شافعی که توسط صلاح‌الدین ایوبی ساخته و در دوره‌های بعد توسعه یافت، این منطقه به یک مرکز زیارتی مهم با قداست ویژه تبدیل شد و به محل دفن علما، قضات و بعدها سلاطین مملوک بدل گشت .

عصر طلایی: انگیزه‌های سیاسی، مذهبی و اجتماعی ممالیک

دوره حکومت ممالیک (1250-1517 میلادی) بدون شک عصر طلایی قرافه به شمار می‌رود . سلاطین و امرای مملوک، که بسیاری از آنان غلامان و سربازانی بودند که به بالاترین مدارج قدرت رسیده و فاقد مشروعیت خونی بودند، سرمایه‌گذاری عظیمی در این گورستان انجام دادند . این سرمایه‌گذاری‌ها ریشه در انگیزه‌های پیچیده سیاسی، مذهبی و اجتماعی داشت:

• انگیزه‌های سیاسی و اثبات مشروعیت: معماری برای ممالیک ابزاری قدرتمند برای نمایش قدرت، ثروت و تقوا و در نتیجه، اثبات مشروعیت حکومتشان بود . ساخت مجموعه‌های باشکوه، راهی برای کسب جایگاه و احترام در میان مردم و تثبیت خود به عنوان سلاطین مشروع جهان اسلام، به‌ویژه پس از سقوط بغداد، بود .
• انگیزه‌های مذهبی و اخروی: سلاطین مملوک با ساخت مساجد، مدارس علوم دینی (مدارس) و خانقاه‌ها در کنار مقابر خود، به دنبال کسب ثواب اخروی و جاودانه کردن نام خود به عنوان حامیان دین بودند . این بناها به مراکز مهم عبادی، آموزشی و به‌ویژه فعالیت‌های صوفیانه تبدیل شدند .
• انگیزه‌های اجتماعی و شهری: این مجموعه‌های چندمنظوره تنها آرامگاه نبودند، بلکه به عنوان مراکز اجتماعی عمل می‌کردند که خدمات مختلفی از جمله آموزش، اطعام فقرا و پناه دادن به مسافران و صوفیان را ارائه می‌دادند . این کارکردها باعث پویایی و حضور زندگی در «شهر مردگان» و جلب حمایت توده‌های مردم می‌شد .

افول و تحول: دوران عثمانی و خاندان محمد علی

پس از سقوط ممالیک به دست امپراتوری عثمانی در سال 1517، جایگاه قرافه دستخوش تغییر شد . والیان عثمانی قاهره را تنها یکی از ولایات امپراتوری می‌دانستند و انگیزه ممالیک برای ساخت مجموعه‌های باشکوه را نداشتند، در نتیجه سرمایه‌گذاری‌های معماری به شدت کاهش یافت .

با روی کار آمدن محمد علی پاشا (1805-1848) و خاندان او، سنت ساخت مقابر سلطنتی احیا شد اما با تفاوت‌های بنیادین :

• تغییر سبک معماری: خاندان محمد علی به جای سبک مملوکی، معماری عثمانی-ترکی و اروپایی (باروک و روکوکو) را برگزیدند . مقبره خانوادگی آن‌ها، موسوم به «حوش الباشا» که در قرافه صغری و نزدیک آرامگاه امام شافعی قرار دارد، با گنبدهای زیبا، تزئینات مرمرین و سبک وارداتی، گسست از سنت معماری مملوکی را نشان می‌دهد .
• تغییر مرکز توجه: خود محمد علی پاشا تصمیم گرفت در مسجد باشکوهی که در ارگ قاهره ساخته بود دفن شود، نه در قرافه . این امر نمادی از تغییر کانون توجه معماری سلطنتی از گورستان قرافه به مراکز جدید قدرت شهری بود . اگرچه سنت ساخت مقابر ادامه یافت، اما اهمیت قرافه به عنوان یک مرکز معماری پیشرو رو به افول گذاشت .

آغاز همزیستی زندگان و مردگان

برخلاف تصور رایج، سکونت در شهر مردگان پدیده‌ای کاملاً معاصر نیست . از دوران اولیه، متولیان مقابر، خادمان، نگهبانان و صوفیان در این گورستان زندگی می‌کردند . با این حال، از اواسط قرن بیستم و با تشدید بحران مسکن در قاهره، مهاجرت گسترده و فشارهای اقتصادی، جمعیت ساکن در این منطقه به طرز چشمگیری افزایش یافت .

جغرافیا و ساختار شهری

شهر مردگان یک گورستان به طول تقریبی 6 کیلومتر است که از شمال تا جنوب قاهره امتداد دارد . این منطقه به دو بخش اصلی تقسیم می‌شود:

1. گورستان شمالی (صحرای ممالیک): این بخش که جدیدتر است، به مقبره‌های اشراف و فرمانروایان سلطنت مملوک در قرون 14 و 15 میلادی اختصاص دارد . مجموعه‌های معماری باشکوهی مانند مجموعه سلطان قایتبای و مجموعه سلطان فرج بن برقوق در این بخش قرار دارند .
2. گورستان جنوبی (القرافه): این بخش قدیمی‌تر است و تاریخ آن به قرن هشتم میلادی بازمی‌گردد . مهم‌ترین مکان در این بخش، آرامگاه امام محمد بن ادریس شافعی است . مناطق امام شافعی و سیده نفیسه از بخش‌های کلیدی این گورستان هستند .

این منطقه وسیع فاقد بسیاری از خدمات اولیه شهری است . خیابان‌ها و کوچه‌های باریک، مقابر را که به خانه‌های مسکونی تبدیل شده‌اند، به یکدیگر متصل می‌کنند و ساختاری شبیه به یک محله شهری را به وجود آورده‌اند .

زندگی در میان قبور: فرهنگ و اجتماع

مهم‌ترین ویژگی شهر مردگان، عادی‌سازی زندگی در محیطی است که ذاتاً برای مرگ تعریف شده است . ساکنان به دلیل فقر و بحران مسکن، مقابر را به خانه بدل کرده و تمام جنبه‌های یک زندگی عادی را در آن به جریان انداخته‌اند .

جمعیت و شرایط زندگی:تخمین‌ها در مورد جمعیت ساکن در شهر مردگان متفاوت است و از 250 هزار نفر تا صدها هزار نفر ذکر شده است . این ساکنان عمدتاً از فقیرترین اقشار جامعه مصر هستند که به زندگی در اتاقک‌های مقابر روی آورده‌اند . بسیاری از این "خانه‌ها" فاقد امکانات اولیه بهداشتی و رفاهی هستند و ساکنان از سنگ قبرها به عنوان میز، نیمکت یا بخشی از دیوار خانه استفاده می‌کنند .

اقتصاد و مشاغل:اقتصاد این منطقه عمدتاً غیررسمی و متکی بر موقعیت خاص آن است . بسیاری از ساکنان از طریق مشاغل مرتبط با گورستان امرار معاش می‌کنند :

• مشاغل مرتبط با گورستان: مشاغلی چون گورکنی، دفن اجساد، نگهداری و نظافت مقابر خانوادگی که از نسل‌های گذشته به ارث رسیده است، اصلی‌ترین منبع درآمد محسوب می‌شود .
• خدمات مراسم تدفین: فروش گل و گیاه برای قرار دادن بر روی قبرها، قرائت قرآن بر سر مزار و تدارک مراسم یادبود و ترحیم، بخش دیگری از این اکوسیستم اقتصادی است .
• صنایع دستی و گردشگری: تولید و فروش صنایع دستی مانند فرش و گلیم، اداره کارگاه‌های کوچک نظیر دیگ‌سازی آلومینیومی و شیشه‌گری و ارائه خدمات به گردشگران از دیگر فعالیت‌هاست .
• کمک‌های مردمی: بخشی از درآمد ساکنان، به‌ویژه آن‌هایی که در نزدیکی مقابر شخصیت‌های مذهبی زندگی می‌کنند، از طریق کمک‌های نقدی و غذایی زائران تأمین می‌شود .

مقابله با کمبود زیرساخت‌ها:

• آب و فاضلاب: بسیاری از خانه‌ها فاقد آب لوله‌کشی هستند و ساکنان به شیرهای آب عمومی، خرید آب یا اتصالات غیرقانونی متکی هستند . نبود سیستم فاضلاب منظم یکی از جدی‌ترین مشکلات بهداشتی است و فاضلاب اغلب در کوچه‌ها رها می‌شود .
• برق: دسترسی به برق اغلب از طریق اتصالات غیررسمی و ناایمن صورت می‌گیرد که خطر آتش‌سوزی را افزایش می‌دهد .

بافت اجتماعی، فرهنگی و باورها:با وجود فقر و شرایط سخت، یک حس قوی اجتماعی و شبکه‌های حمایتی مستحکم در میان ساکنان وجود دارد .

• همبستگی و چالش‌ها: همسایگان حس عمیقی از سرنوشت مشترک دارند، اما مشکلاتی مانند اعتیاد و دزدی نیز امنیت آن‌ها را تهدید می‌کند .
• نگاه به مرگ: ارتباط دائمی با پدیده مرگ، نگاه ساکنان را به آن تغییر داده است . این باور که «مرده که آزاری ندارد، این زنده‌ها هستند که ممکن است به شما آسیب بزنند» به خوبی بیانگر پذیرش و همزیستی مسالمت‌آمیز با مردگان است .
• قداست و زیارت: وجود مقابر شخصیت‌های برجسته مذهبی به این مکان قداست و «سرمایه نمادین» بخشیده است . سنت ریشه‌دار زیارت قبور، به‌ویژه در روزهای پنجشنبه و جمعه، با شور و اعتقاد خاصی برگزار می‌شود . برگزاری جشن‌های مذهبی موسوم به «مولد» نیز بخشی از هویت فرهنگی این منطقه است .
• آداب و رسوم خاص: برگزاری جشن‌های عروسی در کوچه‌پس‌کوچه‌های میان مقابر امری رایج است . این جشن‌ها تلاشی برای خلق شادی و تأکیدی بر «حق زندگی» در برابر نگاهی است که این مکان را صرفاً فضایی برای مرگ می‌داند .

گنجینه معماری و مقابر مهم

شهر مردگان یک موزه معماری اسلامی در فضای باز است . مقابر و مجموعه‌های ساخته شده در دوران ممالیک با گنبدها، مناره‌ها و تزئینات سنگی باشکوه، از برجسته‌ترین نمونه‌های معماری آن دوره هستند .

• آرامگاه امام شافعی: این مقبره که در گورستان جنوبی قرار دارد، یکی از مهم‌ترین زیارتگاه‌های قاهره و جهان اسلام است . گنبد چوبی بزرگ آن یکی از قدیمی‌ترین گنبدهای مصر محسوب می‌شود و معماری آن نمونه‌ای برجسته از هنر دوره ایوبیان است .

• مجموعه‌های معماری مملوکی:

  • مجموعه سلطان الاشرف قایتبای: این مجموعه که بین سال‌های 1472 تا 1474 در گورستان شمالی ساخته شد، یکی از شاهکارهای معماری مملوکی به شمار می‌رود . این مجموعه کامل شامل مسجد، مدرسه، مقبره، سبیل (آبسردکن عمومی) و خانقاه صوفیان است و گنبد سنگی منقوش و مناره ظریف آن از نمادهای معماری این دوره است .
  • مجموعه سلطان فرج بن برقوق: این مجموعه عظیم که یک خانقاه و مرکز فعالیت‌های صوفیانه بوده، شامل دو گنبد و دو مناره است .
  • مجموعه سلطان الظاهر برقوق: این بنا که در خیابان المعز واقع شده، اولین اثر معماری بزرگ از دوره ممالیک برجی (چرکسی) است و به خاطر نمای سنگی باشکوه و تزئینات داخلی‌اش شهرت دارد .

• مقابر دیگر شخصیت‌های برجسته مذهبی و عرفانی:

  • ذوالنون مصری (متوفی 246 قمری): مقبره شیخ ابوالفیض ثوبان بن ابراهیم، از عرفای بزرگ قرن سوم هجری و از بنیان‌گذاران عرفان اسلامی، در قرافه صغری قرار دارد و مورد احترام فراوان است .
  • ابن عطاءالله اسکندری (متوفی 709 قمری): آرامگاه این فقیه مالکی و عارف بزرگ شاذلی در دامنه کوه مقطم قرار دارد و امروزه مسجدی بر روی آن بنا شده که مرکز مهمی برای پیروان طریقت شاذلیه است .
  • مقبره منسوب به صحابه: در قرافه صغری، مقبره‌ای منسوب به عمرو بن عاص (فاتح مصر) و عقبة بن عامر الجهنی (از صحابه پیامبر) قرار دارد که با وجود اختلاف‌نظرهای تاریخی، به عنوان یک فضای معنوی مهم و زیارتگاه مورد احترام است .

• معماری دوران محمد علی:

  • حوش الباشا: این مجموعه آرامگاهی خانوادگی که توسط خاندان محمد علی در نزدیکی مقبره امام شافعی ساخته شد، نمونه برجسته‌ای از معماری عثمانی-ترکی با تأثیرات باروک و روکوکو است . این بنا با مرمرهای گران‌بها و تزئینات متفاوت، نشان‌دهنده تغییر سبک معماری سلطنتی در قرن نوزدهم است .

چالش‌های معاصر: جدال بر سر توسعه و تخریب

در سال‌های اخیر، شهر مردگان با تهدیدی جدی روبرو شده است: طرح‌های توسعه شهری دولت مصر، به‌ویژه ساخت بزرگراه‌هایی مانند «محور الفردوس» که از قلب این منطقه تاریخی عبور می‌کند . این اقدامات که بخشی از طرح کلان «قاهره 2050» است، به رویارویی شدیدی میان دولت و حافظان میراث فرهنگی منجر شده است .

توجیهات دولت مصر

دولت به ریاست عبدالفتاح السیسی، این پروژه‌ها را برای اهداف زیر ضروری می‌داند:

• کاهش ترافیک و بهبود زیرساخت: توجیه اصلی، کاهش تراکم شدید ترافیک در قاهره و اتصال مرکز شهر به «پایتخت اداری جدید» است .
• تخریب بناهای غیررسمی: مقامات رسمی تأکید دارند که هیچ‌یک از بناهای ثبت‌شده در فهرست آثار ملی تخریب نشده‌اند و مقبره‌های تخریب‌شده، سازه‌هایی مدرن و فاقد ارزش تاریخی بوده‌اند .
• جبران و جایگزینی: دولت اعلام کرده به صاحبان مقبره‌های تخریب‌شده غرامت پرداخت می‌کند و در حال ساخت یک «آرامگاه مشاهیر» در پایتخت اداری جدید برای انتقال بقایای شخصیت‌های برجسته است .

استدلال‌های مورخان و حافظان میراث فرهنگی

در مقابل، مورخان، باستان‌شناسان و فعالان مدنی این اقدامات را فاجعه‌بار می‌دانند:

• نابودی حافظه ملی: منتقدان معتقدند این تخریب‌ها، صرف‌نظر از ثبت رسمی مقبره‌ها، به «از دست رفتن بخشی از حافظه تاریخی ملت مصر» منجر می‌شود .
• ارزش تاریخی مقبره‌های ثبت‌نشده: بسیاری از مقبره‌های تخریب‌شده دارای ارزش تاریخی و معماری بالایی هستند . در حین عملیات تخریب، سنگ قبرهایی با قدمت 1100 تا 1200 سال کشف شده است .
• نقض قوانین: این تخریب‌ها نقض آشکار قوانین ملی و تعهدات بین‌المللی مصر ذیل کنوانسیون 1972 یونسکو تلقی می‌شود .
• مخالفت‌های مذهبی: گزارش شده که فتواهای دارالافتای مصر مبنی بر حرمت جابجایی قبور علما و اولیاء، همزمان با بالا گرفتن اعتراضات از صفحات رسمی این نهاد حذف شده است .

مقابر تاریخی آسیب‌دیده

تخریب‌ها عمدتاً در مناطق امام شافعی، سیده نفیسه و قرافه ممالیک متمرکز بوده و مقبره‌های شخصیت‌های برجسته‌ای را تحت تأثیر قرار داده است :

• مقبره امام وَرش (متوفی 812 میلادی): از بزرگ‌ترین قاریان قرآن .
• مقبره عزالدین بن عبدالسلام: از علمای بزرگ جهان اسلام .
• مقبره یحیی حقی: نویسنده برجسته مصری .
• مقبره محمود سامی البارودی: شاعر تأثیرگذار مصری .

واکنش رسمی یونسکو

یونسکو به عنوان نهاد متولی میراث جهانی، نگرانی عمیق خود را ابراز کرده است:

• ابراز نگرانی و درخواست توقف: کمیته میراث جهانی قویاً از دولت مصر خواست تا «تخریب تمام سازه‌ها، اعم از حفاظت‌شده و حفاظت‌نشده» را متوقف کند .
• رد درخواست مصر: درخواست دولت مصر برای «تعدیل» (کوچک کردن) مرزهای منطقه میراث جهانی قاهره تاریخی توسط کمیته رد شد .
• موضع فعلی: یونسکو اعلام کرده که در حال رایزنی با مقامات مصری برای تطبیق پروژه‌های توسعه با تعهدات بین‌المللی مصر است .

خلاصه

شهر مردگان قاهره (القرافه)، واقع در حومه شرقی و جنوبی این شهر، یک نکروپلیس تاریخی و بخشی از میراث جهانی یونسکو است که تاریخ غنی، معماری اسلامی باشکوه و یک جامعه زنده را در خود جای داده است . این منطقه که از قرن هفتم به عنوان گورستان عمل کرده و نام خود را از قبیله «بنو قرافه» گرفته، در دوران ممالیک به اوج شکوه معماری خود رسید . این دوره شاهد ساخت مجموعه‌های چندمنظوره باشکوهی بود که با انگیزه‌های سیاسی، مذهبی و اجتماعی بنا شدند . پس از آن، در دوران عثمانی و خاندان محمد علی، با وجود تداوم کاربری، از اهمیت معماری آن کاسته شد و سبک‌های جدیدی مانند معماری عثمانی-ترکی در آن ظهور کرد . این گورستان حاوی مقابر رهبران دینی مهمی چون امام شافعی، ذوالنون مصری و ابن عطاءالله اسکندری است . امروزه به دلیل بحران مسکن و فقر، به محل زندگی صدها هزار نفر تبدیل شده که از خدمات اولیه شهری مانند آب، برق و فاضلاب محروم هستند . ساکنان در شرایطی سخت، یک اقتصاد غیررسمی مبتنی بر مشاغل مرتبط با گورستان و صنایع دستی خلق کرده‌اند و فرهنگی منحصربه‌فرد را شکل داده‌اند که در آن مرز میان زندگی و مرگ کم‌رنگ شده است . در سال‌های اخیر، این میراث بی‌بدیل با تهدیدی جدی از سوی طرح‌های توسعه شهری دولت مصر، به‌ویژه ساخت بزرگراه‌ها، روبرو شده است . دولت این اقدامات را برای کاهش ترافیک ضروری می‌داند، اما منتقدان آن را نابودی حافظه ملی و نقض تعهدات بین‌المللی می‌خوانند . این پروژه‌ها منجر به تخریب مقابر تاریخی متعدد شده و واکنش شدید یونسکو را برانگیخته است که خواستار توقف کامل تخریب‌ها شده و آینده این میراث زنده و منحصربه‌فرد را در هاله‌ای از ابهام فرو برده است .