کلیسای جامع فلورانس (ایتالیا) - دور زمین

نام رسمی کلیسای جامع فلورانس، Cattedrale di Santa Maria del Fiore (سانتا ماریا دل فیوره) یا کلیسای جامع سینت مریِ گل‌ها است. مری که البته مریم مقدس است و گل نیز هم به مسیح و هم به نام لاتین فلورانس یعنی Florentia اشاره دارد. بسیاری این کلیسا را با نام Il Duomo di Firenze یا تنها Duomo می‌شناسند.

کلیسای جامع سانتا ماریا دل فیوره، بزرگ‌ترین کلیسای فلورانس در دوره رنسانس بود. البته قسمت اعظم این ساختمان در قرن چهاردهم و قبل از دوره رنسانس ساخته شده بود. شروع ساخت کلیسای جامع فلورانس به قرون وسطی بر می‌گردد. فلورانس در زمان قرون وسطی شهری ثروتمند و شکوفا بود؛ ثروت شهر بر پایه تجارت پارچه شکل گرفته بود. فلورانسی‌ها در آن زمان شهر خود را مانند رم باستان تصور می‌کردند. در آن زمان شهرهای ایتالیا بر سر ساخت کلیساهای جامع بزرگتر و عظیم‌تر با هم رقابت می‌کردند. پیزا ساخت کلیسای جامع خود را در 1063 شروع کرده بود و سیه‌نا کلیسای جامعش را در حدود سال 1260 ساخت. در اواخر قرن سیزدهم بود که فلورانس نیز کار بر روی کلیسای جامع خودش را شروع کرد. کلیسای جامع جدید شهر قرار بود از کلیساهای بی‌نظیر شهرهای همسایه یعنی سیه‌نا و پیزا پیشی گرفته و باشکوه‌تر به نظر آید. حتی همین امروز وقتی به کلیسای جامع فلورانس نگاه می‌کنید، نمی‌توانید انکار کنید که فلورانسی‌ها به هدفشان رسیده‌اند.

مردم فلورانس می‌خواستند کلیسایی بسازند که ظرفیت جای دادن تمام 100 هزار سکنه شهر را داشته باشد. البته آن‌ها کمی از هدفشان عقب افتادند و در نهایت کلیسای جامع فلورانس بعد از اتمام ظرفیت جای دادن حدود 30 هزار نفر را داشت. اما در هر صورت چنین آرزو و بینشی باعث ساخت بنایی شد که حتی در این روزگار، یکی از بزرگترین کلیساهای دنیا است. فلورانسی‌ها موفق شدند ساختمانی خارق‌العاده و بی‌نظیر برای شهر بزرگ و با عظمتشان بسازند.

در قرن یازدهم فلورانس کلیسای جامع خودش با نام کلیسای Santa Reparata را داشت. بعد از ساختن یک تعمیدگاه جدید درست در روبه‌روی آن، Santa Reparata برای شهر در حال رشدی مانند فلورانس آن زمان، حالا دیگر خیلی محقر و ساده به نظر می‌آمد. دولت فلورانس تصمیم گرفت کاری در این زمینه بکند، مخصوصا زمانی که شهرهای پیزا و سیه‌نا به شکل فزاینده‌ای ساختمان‌های پر نقش و نگارتر و بزرگتر می‌ساختند. Arnolfo di Cambio به عنوان اولین معمار کلیسا استخدام شد تا کلیسای جامعی بسازد که همتایی نداشته باشد.

ساخت کلیسای جامع فلورانس در سال 1296 شروع شد. صنف پشم‌فروشان، یکی از بزرگترین مجموعه تجار شهر، عهده‌دار نظارت بر ساخت کلیسا شد. اعضای صنف یک سازمان مخصوص تشکیل دادند تا بر ساخت کلیسای جامع فلورانس نظارت داشته باشد. آن‌ها این تشکیلات را Opera del Duomo یا به اختصار OPA می‌خواندند. در طول بازدید از کلیسای جامع فلورانس در زمان تور فلورانس می‌توانید نماد صنف پشم‌فروشان (یک گوسفند که یک صلیب را نگه داشته) و آرم OPA را در تزئینات کلیسا ببینید. ساخت کلیسا زمان زیادی برد و di Cambio هیچ وقت به سرانجام رسیدن طراحی‌اش را ندید. بعد از مرگ او ساخت کلیسا به Giotto، بعد از آن به Andrea Pisano و در نهایت Francesco Talenti داده شد. اولین آجر کلیسای جامع فلورانس در 8 سپتامبر سال 1296 گذاشته شد و در نهایت در 25 مارس 1436 توسط پاپ Eugenius چهارم تقدیس شد.

گنبد کلیسای جامع فلورانس

احتمالا مهم‌ترین بخش کلیسای جامع فلورانس بخشی است که همراه با دیگر بخش‌های کلیسا ساخته نشده است. این بخش، گنبد غول‌پیکر کلیسا است که بخش مرکزی این ساختمان صلیب مانند را به طور کامل پوشانده است؛ گنبدی آن قدر بزرگ و قابل توجه که بعد از ساخته شدنش، نامش (Il Duomo) بیشتر اوقات مترداف با خود کلیسا شده است. در زمان ساخت چندین و چند ساله‌ی کلیسا، به نظر می‌آمده هیچ یک از طراحان مطمئن نبودند چگونه می‌توانند فضای وسیع میان صلیب را بپوشانند. آن‌ها با خود فرض می‌کردند که در آینده و با بالا رفتن تکنولوژی و مهارت انسان‌ها، بالاخره راهی برای فائق آمدن بر این چالش پیدا خواهد شد. ولی زمانی که بالاخره این اتفاق افتاد، سقف کلیسا برای سال‌ها بی‌پوشش مانده بود.

چگونه یک طلاساز بدون تحصیلات معماری، شگفت‌انگیزترین بنای رنسانس را ساخت؟

در سال 1418 بود که پدران شهر فلورانس، بالاخره مشکلی بزرگ که برای دهه‌ها آن را نادیده می‌گرفتند را پذیرفتند: حفره‌ای عظیم در سقف کلیسای جامع شهرشان بود. سال بعد از سال و فصل بعد از فصل، محراب سانتا ماریا دل فیوره مورد هجوم باران‌های زمستانی و آفتاب‌های تابستانی قرار می‌گرفت. پیشینیان آن‌ها ساخت کلیسا را در سال 1296 شروع کرده بودند تا جایگاه فلورانس را به عنوان یکی از مراکز مهم فرهنگی و اقتصادی کل اروپا به رخ دیگران بکشند، شهری که به واسطه سرمایه گذاری‌های فراوان و تجارت ابریشم و پشم به ثروتی عظیم دست پیدا کرده بود. تصمیم گرفته شده بود که تاج مجلل این بنا، می‌بایست بزرگترین گنبد روی زمین باشد، گنبدی آن قدر باشکوه که تضمین کند کلیسای جامع فلورانس کاربردی‌تر، زیباتر، قدرتمندتر و پر افتخارتر از هر بنایی خواهد بود که تا آن زمان ساخته شده بود. 

با این حال دهه‌ها گذشته بود و به نظر می‌آمد هیچکس یک ایده‌ی قابل اجرا برای ساخت گنبدی که قرار بود 45 متر عرض داشته باشد ندارد؛ مخصوصا زمانی که قرار بود کار در ارتفاع 55 متری سطح زمین و روی دیوارهای هشت ضلعی ساخته شده‌ی کلیسا انجام شود. سوال‌های دیگری نیز وجود داشت که متصدیان کلیسای جامع فلورانس را به ستوه آورده بود. در نقشه‌های ساختمان آن‌ها، از به کار برده شدن پشت‌بندهای معلق و طاق‌های نوک‌تیز، مورد استفاده در سبک سنتی گوتیک، اجتناب شده بود؛ ویژگی‌های معماری که مورد علاقه شهرهای رقیب شمالی مانند میلان، دشمن قسم‌خورده فلورانس، بودند. با این وجود این ابزارها تنها راه‌حل‌های شناخته شده در معماری برای انجام پروژه‌ای با چنین عظمتی بودند. آیا گنبدی که قرار بود صدها هزار تن وزن داشته باشد، می‌توانست بدون آن‌ها پایدار بماند؟ آیا الوار کافی برای درست کردن داربستی آن قدر بزرگ در توسکانی موجود بود؟ آیا اصلا می‌شد گنبد را روی دیوارهایی که پایه‌ای هشت ضلعی را شکل داده بودند، ساخت، بدون آن که در زمان رسیدن به بالاترین نقطه به داخل فرو بریزد؟ هیچکس نمی‌دانست.

بنابراین در سال 1418 پدران نگران فلورانسی، یک مسابقه برای طراحی ایده‌آل‌ترین گنبد راه انداختند. جایزه این مسابقه 200 سکه طلای فلورانسی (و احتمالا شهرتی ابدی) برای برنده بود. معماران برتر آن زمان به سمت فلورانس سرازیر شدند و ایده‌های خود را ارائه دادند. از ابتدا تا انتها، این پروژه آن قدر با ترس‌ها، تردیدها و مخفی‌کاری‌ها دست به گریبان بود که در آخر دریایی از افسانه‌ها آن را احاطه کردند. گفته می‌شود یکی از معماران پیشنهاد داده بود که با کار گذاشتن ستون‌هایی بزرگ در وسط کلیسا،  گنبد را بر پا کند. دیگری پیشنهاد داده بود از کوهی از زباله که با سکه مخلوط شده، به عنوان داربست استفاده شود. او حدس زده بود که این زباله‌ها بعدا توسط مردمی که به دنبال سکه‌ها هستند بدون دردسر پاک خواهد شد.

اما آن چه که به یقین می‌توان گفت این است که یک طلاساز ساده، قد کوتاه و جوشی به نام Filippo Brunelleschi قول داد که نه یکی، بلکه دو گنبد بسازد، به طوری یکی از آن‌ها در داخل دیگری قرار بگیرد، بدون این که نیاز به داربست‌زنی‌های پر خرج و عظیم باشد. البته او از توضیح این که قرار است چگونه این کار را انجام دهد سرباز زد؛ از ترس این که دیگر شرکت‌کنندگان در مسابقه، طرح او را بدزدند. سرسختی و سماجت برونولسکی، او را وارد جدالی طولانی مدت با متصدیان کلیسا کرد. کسانی که دو بار او را از ساخت این پروژه به زور بیرون انداخته و او را لوده و یاوه‌گو خطاب کردند. با این وجود طرح اسرارآمیز برونولسکی خیال‌پردازی آن‌ها را تحریک کرده بود، شاید به این خاطر که آن‌ها در دلشان می‌دانستند که این فردِ به گفته آن‌ها لوده و یاوه‌گو، یک نابغه تمام عیار است. متصدیان کلیسا چندین بار در سال بعد از مسابقه با او در مورد جزئیات طرحش بحث کردند. آن‌ها کم کم متوجه این موضوع شدند که این طرح چه قدر هوشمندانه و در عین حال پر مخاطره است. با این که فیلیپو برونولسکی در سال 1418 وارد مسابقه شده بود، اما طرح او در سال 1420 و بعد از کلی جنجال و مجادله پذیرفته شد. شاهکاری که او در انتها خلق کرد، توانایی مقابله با صاعقه‌ها، زمین‌لرزه‌ها و مهم‌تر از همه گذشت زمان را داشته و دارد و همچنان کسانی که آن را از دور نظاره می‌کنند را مسحور خود می‌کند.

گنبد فیلیپو برونولسکی شامل دو پوسته هم مرکز بود. پوسته داخلی از داخل کلیسا قابل رویت بود و در داخل یک گنبد بلندتر و عریض‌تر جای گرفته بود. برای مقابله با تنش حلقوی (فشاری به بیرون که به خاطر وزن این سازه بزرگ ایجاد می‌شود و ممکن است باعث فرو پاشیدن و ترک خوردن آن شود)، برونولسکی دیوارها را با حلقه‌های ساخته شده از سنگ، آهن و چوب به هم متصل کرد، مانند حلقه‌هایی که در بشکه‌ها استفاده می‌شود. او اعلام کرد که 14 متر اول را با سنگ خواهد ساخت و در ادامه از مواد سبک‌تری مانند آجر استفاده خواهد کرد. او همچنین متصدیان را مطمئن کرد که ساخت این گنبد را بدون داربست‌بندی‌های متداول انجام خواهد داد. ساخت گنبد برونولسکی در انتها با استفاده از بیش از 4 میلیون آجر به پایان رسید.

در سال 1507، معمار فلورانسی Baccio d'Agnolo، در قسمت انتهایی گنبد و در بالاترین بخش دیوارهای هشت ضلعی نگهدارنده گنبد، شروع به اضافه کردن بالکن کرد. یکی از هشت وجه در سال 1515 به اتمام رسیده بود، وقتی کسی نظر میکل‌آنژ را در مورد این تزئینات پرسید. میکل‌آنژ کسی بود که نظرات هنری‌اش در آن زمان، به اندازه قانون‌های کاردینالی جدی گرفته می‌شد. گفته می‌شود میکل‌آنژ کار انجام شده را به تمسخر گرفت و آن را به قفس جیرجیرک تشبیه کرد. کار بلافاصله متوقف شد و تا به امروز هفت وجه دیگر بدون تزئینات و به صورت آجری باقی مانده‌اند.

بالا رفتن از کلیسای جامع فلورانس برای دیدن نمایی پانورامیک از شهر

بعد از دیدن کلیسای جامع فلورانس از تمام جهات و بازدید از فضای داخلی آن، باید تجربه خود از این جاذبه بی‌نظیر در تور ایتالیا را با بالا رفتن و رسیدن به گنبد زیبا و مشهور کلیسا کامل کنید. تنها راه دیدن نقاشی خیره‌کننده داخل گنبد از نزدیک و همچنین لذت بردن از مناظر بی‌نظیر و تماشای فلورانس در بیرون گنبد، بالا رفتن از آن است.

آسانسوری در کار نیست، ولی شما در مسیر بالا رفتن از پله‌ها می‌توانید از تماشای نقاشی دیواری آخرین داوری (1572 تا 1579) اثر Giorgio Vasari لذت ببرید. با این که این نقاشی توسط Vasari طراحی شده بود، اما در واقع بیشتر اثر توسط شاگرد کمتر ماهرش Frederico Zuccari در سال 1579 تکمیل شد. پاکسازی کامل این نقاشی‌های دیواری بین سال‌های 1978 تا 1994 انجام شد. بسیاری از مردم فلورانس این کار را به عنوان هدر دادن بودجه‌های ترمیم آثار هنری می‌پنداشتند، آن هم زمانی که کارهای هنری بسیار مهم‌تری در شهر وجود داشتند که منتظر بودند از خطر نابودی حفظ شوند. با این حال پاکسازی نقاشی باعث شد، رنگ‌های خلاقانه‌ای که Zuccari استفاده کرده بود، دوباره جلوه خود را بازیابند.

راه خود را که به سمت بالا ادامه دهید، از میانه دو پوسته گنبد گذشته و در بیرون می‌توانید نمایی به یاد ماندنی و منحصر به فرد از فلورانس را ببینید. اگر از ترس از ارتفاع یا بودن در مکان‌های تاریک و تنگ رنج می‌برید، بالا رفتن تا بالای کلیسا به شما توصیه نمی‌شود. مسیر رسیدن به بالای کلیسا در حقیقت راهروهایی باریک هستند که توسط کارگرانی که کلیسای جامع فلورانس را ساخته بودند ساخته شده‌اند. این راهروها توسط این کارگران و برای تعمیرات استفاده می‌شده‌اند و هیچ زمانی تصور نمی‌شده است که مورد استفاده عموم قرار بگیرند. این راهروها باریکند، شیب‌دار هستند و تعداد کل پله‌هایی که باید از آن‌ها بالا بروید 463 پله است.