تشریح ماهیت و جایگاه عروسک در فرهنگ و تاریخ ایران - دور زمین

موزه عروسک های شهر اوز با نمایش یک هزار عروسک از اقوام مختلف ایران و دنیا در حالی افتتاح شد که محققان و مجریان این موزه، به تشریح ماهیت و جایگاه عروسک در فرهنگ و تاریخ ایران پرداختند.

پوپک بزرگ پور، استاد دانشگاه و پژوهشگر آئین و عروسک در مرنام افتتاحیه این موزه که در شهرستان اوز واقع در استان فارس برگزار گردید، گفت: اروسک (به گویش و زبان پارسی) نماد انسان و سفیر عالم رویا است. عروسک یکی از پر رمز و رازترین دست آفریده های بشر در تمام اعصار و تمدن ها از ادوار باستان تا به اکنون است.

او ادامه داد: عروسک ها در همه تمدن ها همیشه در گستره ای از پیکره های مذهبی، جادویی، آئینی، نمایشی و نیز بازیچه های بچه ها دارای عملنمودهای گوناگون فرهنگی بوده اند و حضور پررنگی داشته اند. این پدیده های رازآمیز بازتابی از ویژگی های انسان برای بروز عواطف و حالات روحی و در کل نماد بشریت هستند و یکی از اشیا و عناصر پر قدرت فرهنگی برای برقراری گفت وگو در میان ملل مختلف بوده و همیشه به عنوان سفیر فرهنگی بازتاب آداب و رسوم، باورهای فولکلور، پوشش در جغرافیاهای گوناگون در پهنه گسترده کره زمین هستند.

مؤلف کتاب فرهنگ عروسک های آئینی و سنتی ایران گفت: زمانی که انسان در پی متر و اندازه و در جست و جوی دست یافتن به راز آفرینش و کشف نسبت میان خالق و مخلوق بود، سعی کرد با ساخت پیکرک ها که نیای عروسک های امروزین هستند به چگونگی خلقت دست یابد. پس عروسک ها در ابتدا در آئین های مذهبی حضور داشتند، سپس به دنیای بچه ها راه پیدا کردند و بازیچه شدند و موجودی دوست داشتنی و قابل اعتماد که هم مخاطب رازهای بچه ها بود و هم پروازدهنده خیالات، آمال و آرزوهای دوران معصومیت کودکی و دیر زمانی است که گهواره ها و آغوش بچه ها را ترک نموده و در صحنه های نمایشی استعاره و نمادی از زندگی آدمیان هستند و چه نیکو سروده حضرت خیام در رباعی تأمل بر انگیزش:

ما لعبتکانیم و فلک لعبت باز / از روی حقیقتی نه از روی مجاز

بازیچه همی کنیم بر نطع وجود / افتیم به صندوق عدم یک یک باز

بزرگ پور ادامه داد: فضای امنی که این موجود رازآمیز برای بچه ها در بازی های بچه هاه ایجاد می نماید و تأثیر شگفت انگیزش روی صحنه های نمایشی از او شخصیتی ساخته که همراز کودکی و همدم بزرگسالی است و در مراحل مختلف تولد، زندگی و مرگ در زندگی آدمی به ایفای نقش پرداخته است. او الگوی مثال زدنی و نماد انواع حالات و احوالات بشری است.

این استاد دانشگاه تهران با بیان اینکه حضور قدرتمند عروسک ها در خانه ها، موزه ها، صحنه های تئاتری، در تظاهرات سیاسی و اجتماعی، در آموزش و درمانگری و حتی تفریح بر کسی پوشیده نیست، گفت: در ایران هم عروسک ها اشیای رازآمیزی بودند و امروز دارای کارنمودهای فرهنگی متعددی هستند. در آیین ها نقش میانجی دارند، در بازی های بچه هاه شعبده بازند و در نقش های تئاتری با اقتدار ظاهر می شوند و هر آنچه را که آدمیان نمی توانند بر زبان بیاورند یا انجام دهند قهرمانانه در لباس هزل و هجو به نمایش می گذارند. به یاد بیاوریم عروسک محبوب مبارک را در خیمه شب بازی ایرانی که منتقدی است برای تمام دوران و همیشه زبان حال آدمیان است و به نمایندگی از آنها در درون خیمه نقد می نماید و روشنگرانه می تازد به هر ناعدالتی.

او با بیان اینکه تعداد بیشماری از پیکره های یافت شده از حفاری های مختلف در ایران زنانه هستند که اشاره ای به نماد باروری و زایش است و بیشتر جنبه آئینی و مذهبی دارند، اضافه نمود: بیشتر بلاگردان ها و نیز آرزوسازان عروسکی نیز در شکل آروس و همینطور با ماهیتی زنانه هستند که مقام زنانگی را در محافظت، زایش و باروری تداعی می نمایند.

این استاد دانشگاه اعلام کرد: به نظر می رسد شکل گیری این پیکره ها در دوران مادرسالاری است و به همین دلیل هم اغلب عروسک بازیچه های ایرانی شکل و شمایلی زنانه دارند که اطلاق نام هایی از قبیل دخترکان کوچک و آروس های کوچک همانند دُختُولوک، دوتوک، دُهتُولوک و گلین بالا تأییدی بر این ادعاست. اروسک ها در آرامش هستند و راز نگه دار، سفیر صلح هستند و شادی ساز و خیال ساز هستند و معصوم و به سخن آخر همانند آیین های تصویر پر از اعوجاج بشریت را به خودش می تابانند، پس هر جا با آنها رو برو می شوید با احترام و به چشم و گوش جان آنها را ببینید و بشنوید.

احمد محیط طباطبایی، رئیس ایکوم ایران (کمیته ملی موزه ها) در سخنانی گفت: معرف هر شهری حوزه فرهنگ آن است و شهر اوز با افتتاح سه موزه توانسته خود در سطح ملی معرفی کند. شاخص توسعه یافتگی در هر دیاری کمیت و کیفیت موزه های آن است و شهر اوز با سه موزه در توانسته برای خود یک برند ملی ایجاد کند.

او بعلاوه اعلام کرد: برترین جایی که می توانیم فرهنگ انسان ها را معرفی کنیم موزه هاست و این مکان نماد دقیقی از شرایط فکری و زندگی مردم آن جامعه دارد.

طباطبایی ادامه داد: امروزه نزدیکی و دوری شهرها براساس مسافت نیست، بلکه بر مبنای شناخت افراد از شهرهاست و موزه در این زمینه نقش دارد. اوز نیز با این اقدامات نام خود را در فرهنگ کشور ماندگار نموده است.

رئیس ایکوم بعلاوه گفت: عروسک ها پدیده خاص فرهنگی هستند که ویژگی آنها مدل سازی زندگی است، حتی فرهنگ شفاهی و ذهنی ما را نیز می توانند نمایندگی نمایند. موزه عروسک ها فضای مناسبی برای تعامل و گفت وگو فراهم می نمایند.

فوزیه خضری، مدیر موزه عروسک های اوز نیز از فرایند آشنایی خود با عروسک ها گفت و اینکه چگونه در یک دهه با تماشا موزه عروسک های ملل، یاری خانواده و مدیران میراث فرهنگی توانسته این موزه را راه اندازی کند.

خضری با اشاره به پیغام عروسک ها برای طیف های مختلف مردم اعلام کرد: با مطالعه درباره عروسک های ایران و ملل مختلف به این نتیجه رسیدم که هر عروسک آنقدر ویژگی منحصر بفردی دارد که خودش یک تنه می تواند نماد فرهنگ و پیغام آور صلح باشد.

انسیه گلابی، بخشدار اوز نیز عروسک ها را نماد تنوع فرهنگی اقوام مختلف دانست و گفت: امیدوارم با راه اندازی موزه عروسک های اوز این عجله دنیای برای مدرنیته شدن و یکسان سازی کمتر گردد.

او از ویژگی های فرهنگی اوز و رتبه های موزه فرهنگ شناسی اوز سخن گفت و و اضافه نمود: موزه عروسک ها می تواند نوجوانان و خانواده ها را با فرهنگ ایران و ملل آشنا کند و از بنیانگذاران موزه و مهمانان سپاسگزاری کرد.

مهدی نجفی، مدیر موزه های استان فارس نیز تنوع و تعداد موزه ها را نشان توسعه پایدار دانست و با بیان اینکه عروسک ها در دور ساسانی به داد حیوانات رسیدند، گفت: آن موقع در بعضی مرنام ها، اسب ها را قربانی میکردند، اما بسیاری از انسان های نواندیش با طراحی پیکرک اسب توانستند این حیوان را نجات دهند.

رئیس موزه های استان فارس خود را حامی بخش خصوصی در راه اندازی موزه و موزه داری دانست و اظهار کرد: در 10 سال اخیر 25 مجموعه دار خصوصی مجوز گرفته اند و چهل هزار اثر این مجموعه دارها ثبت شده است.

شریف بازرگانی، مدیر موزه مردم شناسی اوز با اشاره به اهدای سه کتاب خطی به این موزه، درباره این آثار شرح داد: کتاب روضه الاحباب تاریخ صدر اسلام که 430 سال پیش نوشته شده و به وسیله شیخ عبدالقادر فقیهی به موزه مردم شناسی اهداء شد. کتاب دیگر از تائب اوزی است که به همت شیخ عبدالقادر فقیهی و با پیگیری عنایت الله نامور اهدا شد و کتاب یوسف و زلیخا عبدالرحمن جامی، با خط عبدالغفور، فرزند محمد امین بلغانی به وسیله ثریا شریف زاده به این موزه اهدا شد. عبدالله مرادی نیز اشیائی با قدمت سه هزار سال شامل نیزه، تبر، خنجر و گدازه اهدا نموده است. البته همه این کتاب ها و اشیا باید بازسازی شوند.

مدیر موزه مردم شناسی اوز ادامه داد: در جنوب فارس تنها شهری که دارای سه موزه است، اوز است. موزه علاوه بر کار فرهنگی می تواند جهانگرد به شهر بیاورد و شهر به مرکز تحقیقاتی و درآمدزایی نیز تبدیل گردد.